نويسنده: پوريا شيباني راد
توجه به فلسفه «ژيل دلوز» در سال هاي اخير مرتب افزايش يافته، چنان که جزو معدود متفکران غربي است که بسياري از آثارش به زبان فارسي ترجمه شده و شناخت ما از او از خلال آثارش و نه از طريق شارحانش ممکن شده. زبان فلسفي دلوز دشوار است و شايد مهم ترين دليل ترجمه ناپذير بودن چنين آثاري از نگاه مترجمان کلاسيک، همين بوده. چند دهه پيش مترجمان هرگز به سراغ چنين آثاري نمي رفتند و قطعا ترجمه اين آثار را، چه به لحاظ زباني چه به لحاظ تجربه دانش فلسفي مان، کاري بيهوده به شمار مي آوردند. اما گويي زمان آن فرا رسيده تا دلوز را از خلال آثارش بيابيم و نه از طريق آثاري که ديگران در خصوص فلسفه اش نوشته اند. انگار از يک سو هم زبان فارسي امروزه توانمندتر شده و هم از سوي ديگر توان خواننده فارسي در درک مسايل فلسفي معاصر افزايش يافته. با اين حال در برابر چنين اثري ما همچون خانه به دوشي هستيم سرگردان در لابه لاي سطرهاي آن.
«فلسفه چيست؟» در مورد فلسفه است. «فلسفه چيست؟» پرسشي است برآمده از دوران سالخوردگي، هم سالخوردگي نويسندگانش که در جست وجوي پاسخي مناسب براي يک عمر تلاش خودند - اين کتاب در سال 1991 يعني چهار سال پيش از مرگ دلوز و يک سال پيش از مرگ «گتاري» انتشار يافته و آخرين اثر اين دو فيلسوف است- و هم سالخوردگي فلسفه در عصر سيطره علوم، به خصوص علوم انساني که داعيه جانشينان فلسفه را دارند و آن را دانشي از مدافتاده مي بينند. کتاب «فلسفه چيست؟» پر است از مطالب جذاب در خصوص فلسفه از يونان باستان تا انقلاب ها و فيلسوفان هم عصر مولفان. کتاب در خصوص دوستي است و آشوب، از اين رو معرفي اين اثر مهم در چند سطر بسيار دشوار و ناممکن به نظر مي رسد. اما آنچه بيش از همه در اين اثر جلب توجه مي کند، اصطلاح «پرسوناژ مفهومي» است.
به زعم دلوز و گتاري، فلسفه، هنرِ تشکيل و ابداع و ساخت مفاهيم است: «دانش از خلال مفاهيم ناب». مفاهيم به پرسوناژهايي مفهومي نياز دارند که در تعريف مفاهيم شان شرکت مي کنند. آنان بر اين مبنا ميان حکيم پير شرق و فيلسوف تفاوت مي گذارند: «احتمالاحکيم پير مشرق زمين از رهگذر شکل [figure] فکر مي کند، در حالي که فيلسوف مفهوم را مي آفريند و به آن مي انديشد.» آنان پرسشي دردناک نيز مطرح مي کنند: «چيست ارزش فيلسوفي که در موردش بتوان گفت او هيچ مفهومي نيافريده است: او مفاهيم خودش را نيافريده است؟» به بيان ديگر فلسفه رشته اي است که آفرينش مفاهيم را شامل مي شود. موضوع فلسفه، آفرينشِ مفاهيمي همواره نو است. در واقع مفاهيم به واسطه پرسوناژهاي مفهومي تعريف مي شوند. پرسوناژهاي مفهومي نقش مهمي در تکامل يا استحاله فلسفه بازي مي کنند. تعدادي از اين پرسوناژهاي مفهومي را دلوز و گتاري در اين کتاب نام برده اند: سقراطِ افلاطون، ديونيزوس يا زرتشتِ نيچه، ابله دکارت، پرسوناژِ غريبِ تجسس گر تجربه گرايان، قاضي کانت و... . پرسوناژ مفهومي، همتراز با فيلسوف است به نحوي که دکارت بايد خودش را «ابله» امضا کرده باشد؛ درست همانطور که نيچه خودش را «مسيحاستيز» يا «ديونيزوس مصلوب» امضا مي کرد.اما اين پرسوناژهاي مفهومي چگونه عمل مي کنند؟ مولفان به عنوان مثال از کوگيتوي دکارت نام مي برند و آن را در قالب يک مفهوم خلق شده مي بينند، اما اين مفهوم پيش فرض هايي دارد و مرادشان شيوه اي نيست که يک مفهوم ديگر مفاهيم را پيش فرض مي گيرد، بلکه پيش فرض ها در اينجا تلويحي، سوبژکتيو و پيشامفهومي هستند و به تصويري از انديشه شکل مي دهند. آنان معتقدند آيا در مورد دکارت چيزي غير از کوگيتوي آفريده شده و تصوير از پيش مفروض انديشه وجود دارد؟ پاسخ آنان اين است که عملاچيزي وجود دارد، که البته قدري اسرارآميز است، گه گاه سروکله اش پيدا مي شود و به نظر مي رسد که در ميانه مفهوم و صفحه پيشا مفهومي، وجودي تيره و تار داشته باشد و از يکي به ديگري گذر کند. عجالتا اين چيز ابله است، ابله «من» مي گويد و کوگيتو را برقرار مي کند. «ابله» پرسوناژ مفهومي دکارت است.چه بسا پرسوناژ مفهومي بتواند لنفسه تنها به ندرت يا متوهمانه در آثار فيلسوفان ظاهر شود. در هر صورت، او آنجا ست و گرچه بي نام و زيرزميني است، بايد همواره توسط خواننده بازسازي شود. پرسوناژ مفهومي بازنمودگر فيلسوف نيست، بلکه تا اندازه اي برعکس، فيلسوف صرفا لفاف پرسوناژ مفهومي اصيلش و همه پرسوناژهاي ديگري است که ميانجي ها و سوژه هاي واقعي فلسفه اش هستند. پرسوناژهاي مفهومي دگرنام هاي فيلسوف هستند و نام فيلسوف، نام مستعار ساده اي از اين پرسوناژ است؛ «ما فيلسوفان همواره از خلال پرسوناژهايمان به چيزي ديگر بدل مي شويم و در مقام تفرجگاه يا باغ وحش از نو زاده مي شويم.»
البته بايد ميان پرسوناژهاي مفهومي و فيگورهاي زيباشناختي تفاوت قايل شويم. در واقع پرسوناژهاي مفهومي، قدرت هاي مفاهيم، و فيگورهاي زيباشناختي، قدرت هاي تاثيرها و درک ها هستند. فيگورهاي زيباشناختي برجسته انديشه و رمان و همچنين فيگورهاي زيباشناختي نقاشي، مجسمه و موسيقي تاثرهايي توليد مي کنند که از تاثرها و ادراک هاي معمول در مي گذرند، درست همان طور که مفاهيم به فراسوي عقايد هرروزه مي روند.
ديگر کتاب هاي نشر رخداد نو
کافکا، به سوي يک ادبيات خرد
ژيل دلوز و فليکس گتاري / ترجمه: رضا سيروان و نسترن گوران / نوبت چاپ: 1392 / قيمت: 6300 تومان
چگونه شکسپير بخوانيم
نيکلاس رويل / ترجمه: تورج سلحشور / نوبت چاپ: 1392 / قيمت: 6000 تومان
هيولا
شهريار وقفي پور / نوبت چاپ: 1391 / قيمت: 5700 تومان
لويناس و سوبژکتيويته پساواسازانه
سايمون کريچلي / تدوين و ترجمه: مهدي پارسا و سحر درياب / نوبت چاپ: 1391 / قيمت: 4600 تومان
□
روزنامه شرق ، شماره 1728 به تاريخ 19/2/92، صفحه 9 (انديشه)
توجه به فلسفه «ژيل دلوز» در سال هاي اخير مرتب افزايش يافته، چنان که جزو معدود متفکران غربي است که بسياري از آثارش به زبان فارسي ترجمه شده و شناخت ما از او از خلال آثارش و نه از طريق شارحانش ممکن شده. زبان فلسفي دلوز دشوار است و شايد مهم ترين دليل ترجمه ناپذير بودن چنين آثاري از نگاه مترجمان کلاسيک، همين بوده. چند دهه پيش مترجمان هرگز به سراغ چنين آثاري نمي رفتند و قطعا ترجمه اين آثار را، چه به لحاظ زباني چه به لحاظ تجربه دانش فلسفي مان، کاري بيهوده به شمار مي آوردند. اما گويي زمان آن فرا رسيده تا دلوز را از خلال آثارش بيابيم و نه از طريق آثاري که ديگران در خصوص فلسفه اش نوشته اند. انگار از يک سو هم زبان فارسي امروزه توانمندتر شده و هم از سوي ديگر توان خواننده فارسي در درک مسايل فلسفي معاصر افزايش يافته. با اين حال در برابر چنين اثري ما همچون خانه به دوشي هستيم سرگردان در لابه لاي سطرهاي آن.
«فلسفه چيست؟» در مورد فلسفه است. «فلسفه چيست؟» پرسشي است برآمده از دوران سالخوردگي، هم سالخوردگي نويسندگانش که در جست وجوي پاسخي مناسب براي يک عمر تلاش خودند - اين کتاب در سال 1991 يعني چهار سال پيش از مرگ دلوز و يک سال پيش از مرگ «گتاري» انتشار يافته و آخرين اثر اين دو فيلسوف است- و هم سالخوردگي فلسفه در عصر سيطره علوم، به خصوص علوم انساني که داعيه جانشينان فلسفه را دارند و آن را دانشي از مدافتاده مي بينند. کتاب «فلسفه چيست؟» پر است از مطالب جذاب در خصوص فلسفه از يونان باستان تا انقلاب ها و فيلسوفان هم عصر مولفان. کتاب در خصوص دوستي است و آشوب، از اين رو معرفي اين اثر مهم در چند سطر بسيار دشوار و ناممکن به نظر مي رسد. اما آنچه بيش از همه در اين اثر جلب توجه مي کند، اصطلاح «پرسوناژ مفهومي» است.
به زعم دلوز و گتاري، فلسفه، هنرِ تشکيل و ابداع و ساخت مفاهيم است: «دانش از خلال مفاهيم ناب». مفاهيم به پرسوناژهايي مفهومي نياز دارند که در تعريف مفاهيم شان شرکت مي کنند. آنان بر اين مبنا ميان حکيم پير شرق و فيلسوف تفاوت مي گذارند: «احتمالاحکيم پير مشرق زمين از رهگذر شکل [figure] فکر مي کند، در حالي که فيلسوف مفهوم را مي آفريند و به آن مي انديشد.» آنان پرسشي دردناک نيز مطرح مي کنند: «چيست ارزش فيلسوفي که در موردش بتوان گفت او هيچ مفهومي نيافريده است: او مفاهيم خودش را نيافريده است؟» به بيان ديگر فلسفه رشته اي است که آفرينش مفاهيم را شامل مي شود. موضوع فلسفه، آفرينشِ مفاهيمي همواره نو است. در واقع مفاهيم به واسطه پرسوناژهاي مفهومي تعريف مي شوند. پرسوناژهاي مفهومي نقش مهمي در تکامل يا استحاله فلسفه بازي مي کنند. تعدادي از اين پرسوناژهاي مفهومي را دلوز و گتاري در اين کتاب نام برده اند: سقراطِ افلاطون، ديونيزوس يا زرتشتِ نيچه، ابله دکارت، پرسوناژِ غريبِ تجسس گر تجربه گرايان، قاضي کانت و... . پرسوناژ مفهومي، همتراز با فيلسوف است به نحوي که دکارت بايد خودش را «ابله» امضا کرده باشد؛ درست همانطور که نيچه خودش را «مسيحاستيز» يا «ديونيزوس مصلوب» امضا مي کرد.اما اين پرسوناژهاي مفهومي چگونه عمل مي کنند؟ مولفان به عنوان مثال از کوگيتوي دکارت نام مي برند و آن را در قالب يک مفهوم خلق شده مي بينند، اما اين مفهوم پيش فرض هايي دارد و مرادشان شيوه اي نيست که يک مفهوم ديگر مفاهيم را پيش فرض مي گيرد، بلکه پيش فرض ها در اينجا تلويحي، سوبژکتيو و پيشامفهومي هستند و به تصويري از انديشه شکل مي دهند. آنان معتقدند آيا در مورد دکارت چيزي غير از کوگيتوي آفريده شده و تصوير از پيش مفروض انديشه وجود دارد؟ پاسخ آنان اين است که عملاچيزي وجود دارد، که البته قدري اسرارآميز است، گه گاه سروکله اش پيدا مي شود و به نظر مي رسد که در ميانه مفهوم و صفحه پيشا مفهومي، وجودي تيره و تار داشته باشد و از يکي به ديگري گذر کند. عجالتا اين چيز ابله است، ابله «من» مي گويد و کوگيتو را برقرار مي کند. «ابله» پرسوناژ مفهومي دکارت است.چه بسا پرسوناژ مفهومي بتواند لنفسه تنها به ندرت يا متوهمانه در آثار فيلسوفان ظاهر شود. در هر صورت، او آنجا ست و گرچه بي نام و زيرزميني است، بايد همواره توسط خواننده بازسازي شود. پرسوناژ مفهومي بازنمودگر فيلسوف نيست، بلکه تا اندازه اي برعکس، فيلسوف صرفا لفاف پرسوناژ مفهومي اصيلش و همه پرسوناژهاي ديگري است که ميانجي ها و سوژه هاي واقعي فلسفه اش هستند. پرسوناژهاي مفهومي دگرنام هاي فيلسوف هستند و نام فيلسوف، نام مستعار ساده اي از اين پرسوناژ است؛ «ما فيلسوفان همواره از خلال پرسوناژهايمان به چيزي ديگر بدل مي شويم و در مقام تفرجگاه يا باغ وحش از نو زاده مي شويم.»
البته بايد ميان پرسوناژهاي مفهومي و فيگورهاي زيباشناختي تفاوت قايل شويم. در واقع پرسوناژهاي مفهومي، قدرت هاي مفاهيم، و فيگورهاي زيباشناختي، قدرت هاي تاثيرها و درک ها هستند. فيگورهاي زيباشناختي برجسته انديشه و رمان و همچنين فيگورهاي زيباشناختي نقاشي، مجسمه و موسيقي تاثرهايي توليد مي کنند که از تاثرها و ادراک هاي معمول در مي گذرند، درست همان طور که مفاهيم به فراسوي عقايد هرروزه مي روند.
ديگر کتاب هاي نشر رخداد نو
کافکا، به سوي يک ادبيات خرد
ژيل دلوز و فليکس گتاري / ترجمه: رضا سيروان و نسترن گوران / نوبت چاپ: 1392 / قيمت: 6300 تومان
چگونه شکسپير بخوانيم
نيکلاس رويل / ترجمه: تورج سلحشور / نوبت چاپ: 1392 / قيمت: 6000 تومان
هيولا
شهريار وقفي پور / نوبت چاپ: 1391 / قيمت: 5700 تومان
لويناس و سوبژکتيويته پساواسازانه
سايمون کريچلي / تدوين و ترجمه: مهدي پارسا و سحر درياب / نوبت چاپ: 1391 / قيمت: 4600 تومان
□
روزنامه شرق ، شماره 1728 به تاريخ 19/2/92، صفحه 9 (انديشه)